Vruchtbare Samenwerking

BLOK I

GENEESKUNDE VAN HET OUDE RUS' TOT PETER DE GROTE

Een open-gesloten-open samenleving

Tijdens de vroege geschiedenis hadden de meeste Russen weinig of geen toegang tot gekwalificeerde medische zorg, maar vertrouwden ze op traditionele volks- en kruidengeneesmiddelen. Het oude Rusland kreeg meer vorm en werd in de tweede helft van de 9e eeuw Kievan Rus'. Het was een feodale staat met Kiev als hoofdstad. De poort was een rivier die het noorden van Rus’ verbond met Scandinavië en in het zuiden met Byzantium. In 988 bekeerde Kievan Rus' zich tot het Byzantijnse christendom. Er werden veel kloosters gesticht, waarvan sommige ook fungeerden als onderwijscentra en waar ze ook medische basiszorg boden. In de elfde eeuw brachten veel Kievse monniken tijd door in het klooster op de berg Athos in Griekenland. Thuis brachten ze de rudimentaire medische vaardigheden in praktijk die ze daar hadden geleerd. Monniken en kroniekschrijvers kenden Latijn en Grieks en verzamelden vroege en middeleeuwse manuscripten. Griekse en Byzantijnse manuscripten kwamen via Bulgarije en Byzantium naar Kiev. Deze manuscripten werden vertaald naar het Russisch en de monniken voegden aan de werken hun eigen kennis toe op basis van lokale volkservaringen.

Kaart van Kiev Rus'

Een vroegmiddeleeuwse voorloper van het huidige Rusland

Vanaf de late 8e eeuw ontstond de handelsroute van de Varjagen naar de Grieken, een handelsroute die vrijwel geheel over water ging en die Scandinavië met het Byzantijnse Rijk verbond.

Prinsdommen van Kievan Rus' (1054-1132).

CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons, de gratis mediabibliotheek.

Een metalen gravure met afbeelding oude handelsroute, het Staraya Ladoga fort in het dorp Staraya Ladoga, Russia.

© Fotograaf Inge F. Hendriks, Privé collectie

Het oudste en meest bekende klooster, gesticht in 1051, was de Pecherskaya Lavra ook wel het "Holenklooster" genoemd in Kiev. Het klooster behandelde gewonden en behoeftigen met allerlei ziekten vanuit heel Kievan Rus'. Voor de ernstigste gevallen had het kloosterhospitaal een speciale afdeling, waar monniken de eerstelijnszorg aan zieken verleenden. Sommige monniken waren gespecialiseerd in de behandeling van bijvoorbeeld huid- of kinderziekten.

Pecherskaya Lavra ook wel “Holenklooster” in Kiev opgericht in 1051.

Kiev-Pechersk Lavra Complex (National Reserve of Kyiv-Pechersk Lavra) in Kiev
Artist Falin, 2013. CC BY-SA 3.0. Wikimedia Commons, de gratis mediabibliotheek

Cauterisatie-instrumenten

Cauterisatie verwijst naar een ijzeren instrument, dat over het algemeen verwarmd wordt tot een doffe rode gloed. Cauterisatie is een medische techniek waarbij een deel van een lichaam wordt verbrand om huid of een bloedvat af te sluiten.
Inv.Nrs. ERTh-942, 944, 1061, 1063, 1064, 1065. Fotograaf Olga Lapenkova.
© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021

De mensen konden zich ook wenden tot volksgenezers voor rudimentaire/eenvoudige medische zorg. Als hoofden in de nederzettingen oefenden de familievaders op een praktische, ruwe en willekeurige manier de 'huisgeneeskunde' uit. Hun medische kennis en geheimen werden van vader op zoon doorgegeven. Ze wisten hoe ze zweren en brandwonden vakkundig konden behandelen met zalven. Er bestond een overlap tussen instrumenten die werden gebruikt voor huishoudelijke, cosmetische en chirurgische doeleinden.

Wijdverspreid werd gebruik gemaakt van kruidengeneesmiddelen afkomstig van planten zoals salie, brandnetel, weegbree of wilde rozemarijn, en van dierlijke bronnen zoals honing en levertraan.

Herbarius is een kruidenboek

Eenherbarius, niet te verwarren met een Herbarium, is een kruidboek of kruidenboek met daarin getekende/geïllustreerde planten en/of bloemen met bijschriften over hun eigenschappen en gebruik. Kruidboeken dateren uit de periode vanaf 1300 tot aan ongeveer 1800. Zij ontstonden vanuit de belangstelling voor het medicinale gebruik van kruiden. Het was daarbij van belang om de goede soorten te kunnen vinden. Daarom werden de planten, de eigenschappen van de groeiplaats en hun medicinale toepassing vaak uitgebreid beschreven.

Deze Herbarius van 1499 © Fundamentele Bibliotheek van de Militaire Medische Academie genaamd SM Kirov.

Volksgenezers waren zich terdege bewust van de genezende kracht van de banya (sauna), die de schoonste ruimte in huis was en werd gebruikt voor de verzorging en reiniging van het lichaam, aderlating, massage, het baren van een kind en het verzorgen van de pasgeborene. Banya's zijn zelfs nu nog in gebruik in Rusland. De oudste Russische wet, de "Russische Waarheid", opgesteld tussen 1113-1125, erkende het werk van de volksgenezers.

In 1223 vielen de Mongolen vanuit het Verre Oosten onder leiding van Genghis Khan Kievan Rus' binnen en isoleerden het vorstendom. Kievan Rus’ werd daardoor afgesneden van de rest van Europa. Het Mongoolse juk duurde bijna 250 jaar, maar vertoonde na verloop van tijd scheuren. In 1481 was het vorstendom Moskovië met de hoofdstad Moskou in staat het Mongoolse juk af te werpen. Moskovië zocht opnieuw verbinding met Europa via de vrijhaven van Archangelsk en werd weer een open samenleving. Loyaliteit aan een leider leidde tot vijandigheid en oorlog, en allerlei verwondingen. De mensen stichtten nederzettingen en dorpen, verstedelijking nam een vlucht en welvaart kwam vaker voor. Als gevolg hiervan ontwikkelden zich infectieziekten. Er ontstond vraag naar een andere en uitgebreidere vorm van Geneeskunde, niet alleen voor externe maar ook voor interne ziekten. Alleen rijke mensen kregen gekwalificeerde medische zorg, die buitenlandse artsen verleenden. De eerste Moskovische heerser benoemde enkele buitenlandse artsen tot zijn hofartsen. Maar voor de ziektes van hun kinderen had het hof toch nog meer vertrouwen in de empirische ervaring van de traditionele volksgeneeskunst.

Kaart van het Moscovische Rus'

De nieuwste algemene kaart van het hele Russische rijk.

Inv.Nr. ERG-26697. Fotograaf Darya Bobrova.

© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021

In de tweede helft van de 16e eeuw ontwikkelde zich handel met Engeland en andere landen, wat een nieuw tijdperk inluidde met de overgang van volksgeneeskunst met kruiden naar een meer farmaceutische medicatie. Er ontstond wijdverbreide handel met andere landen en geëvolueerde medicijnen kwamen gemakkelijker beschikbaar. De eerste Doctors Medicinae (vergelijkbaar met een doctorstitel) werden uitgenodigd naar Rusland, waaronder de broers Lindsay en de apotheker James Frencham uit Engeland. In 1557 werd de Nederlander Arend Claessen van Stellingwerff, een apotheker, uitgenodigd. Hij werkt 40 jaar als lang hofapotheker. In 1581 werd in het Kremlin in Moskou de eerste keizerlijke apotheek geopend, die alleen aan de keizerlijke familie leverde en zelden aan particulieren. Frencham werd tot hoofd benoemd en introduceerde de minder gebruikelijke drugs zoals opium, kamfer en sennabladeren.

Een compilatie van afbeeldingen uit de Incunabula Nr 2

Incunabelen worden ook wel wiegafdrukken genoemd. Dit zijn boeken of geschriften in losse letters gedrukt, die vóór 1 januari 1501 in Europa zijn vervaardigd. Een compilitatie van de Incunatable Nr 2 bevat Celsus Aulus Corneli en Johannes de Ketham uit Duitsland met 7 verhandelingen "On Medicine" over urine, aderlaten, vrouwengeheimen, chirurgie, het vermijden van de pest, anatomie en kinderziekte. Venetië, 1493 Oude Romeinse wetenschapper.

© Fundamentele Bibliotheek van de Militaire Medische Academie genaamd SM Kirov

Ook de ontwikkeling van de boekdrukkunst werd door de tsaren opgemerkt. Samen met andere Russische edelen werden drukpersen aangeschaft en geïnstalleerd. Wetenschappelijke bronnen van Europese kennis, zoals de manuscripten van Aristoteles, Hippocrates, Celsus en Galenus, kwamen beschikbaar. Het eerste handgeschreven boek over geneeskunde van oude Romeinse oorsprong werd in 1423 in het Pools vertaald en verscheen daarna in een Russische vertaling. Dit leerboek van 1561 pagina's bevatte gekopieerde tekeningen van kruiden, bomen, dieren, hoe een brandewijn te destilleren voor medisch gebruik, filosofische vorming, aderlaten en farmacie. In 1616 werden Duitse kruidencatalogi met kleurenfoto's, die al bestonden sinds 1534, in het Russisch vertaald.

Portret van Tsaar Mikhail Fyodorovich Romanov (1613-1645)
Inv.Nr. ERZh-520. Fotograaf Vladimir Terebenin, Leonard Kheifets.
© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021

In 1613 besteeg de eerste Romanov-tsaar, Mikhail Fyodorovich (1613-1645) de troon, en een tijd van nieuwe medische ontwikkelingen brak aan. De eerste regerende Romanov zorgde voor verbeteringen in het sociale welzijn en de gezondheidszorg. Hij luidde de geboorte van de wetenschappelijke geneeskunde in in Rusland. Omstreeks 1620 richtte Mikhail Fyodrovich de Aptekarskiy Prikaz (Ministerie van Farmacie) op in Moskou. De Prikaz werd door apothekers geleid om toezicht te houden op en de organisatie van het werk van apothekers, doctoren medicinae en chirurgijen. De "Minister" van Gezondheidszorg was een apotheker en geen doctor medicinae.
Een nieuwe tweede apotheek, gelegen in het centrum van Moskou, werd geopend. Het had een aanzienlijke omzet en had verschillende gekwalificeerde apothekers in dienst die verantwoordelijk waren voor de Aptekarskiy Prikaz (Ministerie van Farmacie).

Aptekarskiy Prikaz in the Kremlin

Het gebouw van de Aptekarskiy Prikaz in het Kremlin te Moskou, pentekening, kunstenaar Margarita V. Apraksina, Sint-Petersburg, 2016.

© Fotograaf Inge F. Hendriks, Privé collection

Na de dood van de tsaar erfde zijn zoon de twee keizerlijke apotheken in Moskou. De vorst liet in Moskou drie kruidentuinen aanleggen. Samen met de omliggende dorpen voorzagen zij de keizerlijke apotheken van inheemse kruiden zoals Symphytum majus, Helleborus Niger, Hypericum, Anisum stellatum en Rabarber. Wel moesten er nog extra kruiden uit het buitenland worden geïmporteerd.

In 1654 opende de Prikaz de eerste medische school, waar hofartsen en buitenlandse doctor medicinae de opleiding tot chirurgijn verzorgden. Instructies omvatten chirurgie, anatomie, farmacologie, praktische diagnose van inwendige ziekten en ambulante geneeskunde.

Uit het Storganov Herbarium in 8 delen eind 17de begin 18de eeuw

Fruris maritian nodofres?
Deel VII pagina met Inv.Nr. ERTh-2279. Fotograaf Olga Lapenkova.
© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021
Capsélla búrsa-pastóris «Herderstasje»
Deel III pagina met Inv.Nr. ERTh-2283. Fotograaf Olga Lapenkova.
© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021
Amarantboides Lychnidis fol capitulis purp: B
Deel VIII pagina met Inv.Nr. ERTh-2278. Fotograaf Olga Lapenkova.
© The State Hermitage Museum, Saint Petersburg, 2021

In de jaren 1660 braken er twee oorlogen uit tussen onder meer Engeland en Nederland over de Russische handel. In de tweede helft van de zeventiende eeuw namen de Nederlanders de leidende marktpositie voor export en verkoop van farmaceutische producten en kruiden over van de Engelsen. De keizerlijke apotheken stelde speciale stafleden aan om de leveringen, voorraden en boekhouding te controleeren en af te handelen. Dit betrof ook de jaarafrekening aan het einde van het boekjaar van de Aptekarskiy Prikaz. Een andere verantwoordelijkheid was het verstrekken van de juiste artikelen zoals vermeld op het ondertekende recept aan de doctor medicinae. Zelfs de boeken die de tsaren en edelen in de 15e en 16e eeuw hadden verworven, werden in 1661 officieel aan de Prikaz overgedragen. Zo kwamen ze beschikbaar voor artsen, chirurgen en apothekers.

Dienovereenkomstig vond in Nederland min of meer dezelfde ontwikkeling plaats. Het land was een uithoek in het noordwesten van Europa. Het was dunbevolkt met voornamelijk boeren en vissers. De Nederlanders leefden tussen de adel en de geestelijkheid. Jarenlange twisten tussen de adel was niet bevorderend voor de wetenschappelijke praktijk van de geneeskunde. Ook van buitenaf drong vrijwel geen medische kennis door. Het is bekend dat bibliotheken van sommige kloosters medische boeken bevatten, die aantoonden dat er in Nederland medische invloeden vanuit Arabië bestonden. Kloosters boden uit barmhartigheid eenvoudige medische hulp, monastieke geneeskunde genoemd. Naast de monniken zorgde een tweede groep, de chirurgijns, voor medische zorg.

Kaart van de Noordelijke Nederlanden

De XVII Nederlandsche Provincien, auteur L. Schenk, 1748.
https://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:1748_Leo_Schenk.jpg. In het publieke domein

Titelpagina met o.a. een passer en een globe, Exoticorum libri decem, Quibus Animalum, Plantarum ..., Carolus Clusius, Petrus Bellonius, Nicolas Monardus, Boek 1, Leiden 1605. Een soort encyclopedie van de kennis over de planten- en dierenwereld rond 1600. B00286

Kwee, vrucht, zaden (plant), Arbor peregrina ex Guinea. Fructus peregrinae arboris historia. In: Exoticorum libri decem, Quibus Animalum, Plantarum ..., Carolus Clusius, Petrus Bellonius, Nicolas Monardus, Leiden 1605. B05087

Pagina met houtsnede groot hoefblad.

In: Den nieuwen herbarius, dat is, dboeck vanden cruyden, Leonhart Fuchs, Basel. 1543. B05514

Pagina met houtsnede pompoen.

In: Den nieuwen herbarius, dat is, dboeck vanden cruyden, Leonhart Fuchs, Basel. 1543. B05513

Ingekleurde gravure van ananas met insecten. In: Metamorphosis insectorum Surinamensium, ofte verandering der Surinaamsche insecten, Maria Sibylla Merian, Fig. ii, Amsterdam, 1705. B05593

Ingekleurde gravure met watermeloen, rups en vlinder. In: Metamorphosis insectorum Surinamensium, ofte verandering der Surinaamsche insecten, Maria Sibylla Merian. Fig. XV, Amsterdam, 1705. B05605

Cauterisatie procedure met rood gloeiende hete ijzeren instrumenten

Volksgenezers en chirurgijns maakten gebruik van cauterisatie. De behandelaars schroeiden met hete metalen instrumenten de huid om wat weefsel te vernietigen in een poging om bloedingen tegen te gaan, een ongewenste groei te verwijderen of andere potentiële medische schade te verminderen. De praktijk was ooit wijdverbreid voor de behandeling van wonden.
Algemeen systeem van chirurgie in drie delen met daarin de doctrine en het management. Vertaald in het Engels uit het Latijn van dr. Laurence Heister, Londen, 1750. In het publieke domein

Het leeuwendeel van de medische hulp was in handen van de chirurgijns. Het waren geen academisch geschoolden maar eenvoudige analfabeten. Ze hanteerden aderlatingen bij zowel zieken als gewonden, behandelden hun wonden en zweren met zalf en verband. Ze hadden door ervaring en parktijk een beetje empirische kennis van inwendige ziekten opgedaan. Ze oefenden vaak tegelijkertijd het beroep van kapper uit. In de kapperszaak vonden kleine ingrepen zoals aderlating en wondverzorging plaats. Deze kappers werden niet alleen plattelandschirurgen genoemd, maar ook veldscheerders, omdat ze met het leger het veld in gingen.

Apothekerspot, Brede Italiaanse albarello, versierd met blauwe en gele randen (bovenaan en onderaan een groen randje) en vooral geometrische patronen. Vermoedelijk Noordelijke Nederlanden, ca. 1625. V10171

Apothekerspot, Albarello met blauw bloemdecor met reiger

Albarello 'Rio Barbaro', 1575-1625, Vermoedelijk Toscaans. V10175

De chirurgijns mogen niet worden onderschat omdat ze veel ervaring hadden. Ze behandelden zelfs schedelverwondingen door middel van trepanatie. Behandeling van inwendige ziekten werd door de chirurgs overgelaten aan de kwakzalver of de zogenaamde 'medicinale jonkvrouwen'. Chirurgijns schreven de twee oudst bekende originele Nederlandse medische werken. De boeken beschrijven geen wetenschappelijke geneeskunde maar praktische chirurgie.
In Nederland, net als in Europa, domineerden gedurende honderden jaren de opvattingen en theorieën van Galenus van Pergamum (130-200 na Chr.) de hele geneeskunde. Tot 1500 – 1600 werd geen essentiële medische wetenschap beoefend. Na de opkomst van de universiteiten in Europa ontwikkelde zich een bredere belangstelling voor de medische wetenschap.

De terebra (trepaan) van hout en touw

In de tijd van Hippocrates (ca. 400 v. Chr.), en later tijdens de perioden van Celsus, Galenius en anderen werd in de westerse beschaving boren in de schedel vrijelijk beoefend. De instrumenten die de vroege Griekse chirurgen gebruikten varieerden enigszins. De boren werden voornamelijk gebruikt voor het maken van een rond gat in de schedel met behulp van een houten kruis met een riem om het midden of op een dwarsbalk.
Algemeen systeem van chirurgie in drie delen met daarin de doctrine en het management. Vertaald in het Engels uit het Latijn van dr. Laurence Heister, Londen, 1750. In het publieke domein

Cyrurgie, auteur Jan Yperman, vroeg 14de eeuw. In het publieke domein

BLOK II

Vruchtbare Samenwerking | Blok I

Geneeskunde van het oude Rus' tot Peter de Grote

Vruchtbare Samenwerking | Blok II

Tsar Peter the Great was a barber-surgeon with a clear medical vision (1672-1725)

Vruchtbare Samenwerking | Blok III

Opvolgers van Peter de Grote 1725–1762

Vruchtbare Samenwerking | Blok IV

Institutionalisering en onderwijs in de zorg 1762-1810

Vruchtbare Samenwerking | Blok V

Periode 1810-1860

Vruchtbare Samenwerking | Blok VI

Periode 1860 – 1881

Omhoog